आत्मपञ्चकम् / अद्वैतपञ्चरत्नम्



                    अद्वैताचा ठाम पुरस्कार करत श्रीमद् आद्य शंकराचार्यांनी रचलेले हे स्तोत्र  परत परत सांगते की, सद्गुरूच्या कृपेने एकदा का शिष्याला `ब्रह्म सत्यं जगत् मिथ्या।' हे ज्ञान झाले की तो स्वतःच विश्वरूप होतो. त्याची सर्व नाती संपून जातात. सर्व जन, प्राणी त्याला सारखेच जवळचे वाटतात. जसे चिखलाच्या डबक्यात चंद्राचे प्रतिबिंब पडले तरी त्याला चिखल लागत नाही तसे कुठलेच कर्म केले तरी तो त्यातून पूर्ण मुक्तच असतो.  आरशात दिसणारे सूर्याचे प्रतिबिंब आरशाच्या ठिकर्‍या ठिकर्‍या झाल्या की प्रत्येक तुकड्यात स्वतंत्रपणे दृष्टीस पडते. अशावेळी एका सूर्याचे अनेक सूर्य झाले असे म्हणता येत नाही. त्याप्रमाणेच प्रत्येक जीवमात्रात दिसून येणारे चैतन्य हे एकच असून त्याचे अनेक भाग झाले किंवा प्रत्येक जीवमात्र वेगळा आहे असे म्हणता येणार नाही. चैतन्य अभेद आहे. एकच आहे. विश्वव्यापी आहे. आणि ते विश्वव्यापी चैतन्य मीच आहे. असे ज्ञान झाल्यावर तो शिष्य आनंदाचा गाभाच होऊन जातो. ज्याप्रमाणे अग्नीच्या ज्वाळा अग्नीला पोळत नाहीत, खूप उंचीवरून पाण्यातच कोसळणारा प्रपात पाण्याला इजा करत नाही, स्वतःच्याच धगीने सूर्य होरपळत नाही त्याप्रमाणे मी, तू, तो असा भेदच नाहीसा झाल्यावर भय उरतच नाही. दुजाभावच लयाला गेला की त्रास कोण देणार आणि त्रास होणार तरी कोणाला? असा विरक्त आत्मा कल्याणाचा सिंधूच असतो. शिवरूप असतो. `शिवः अहम्।' ह्या प्रत्ययाने पूर्ण असतो.

( वृत्त - शालिनी. अक्षरे- 11, गण - म त त ग ग ,  यति- 4, 7 )
Image result for pictures of lord shiva
नाहं देहो नेन्द्रियाण्यन्तरङ्गो
नाहंकारः प्राणवर्गो न बुद्धिः ।
दारापत्यक्षेत्रवित्तादिदूरः
साक्षी नित्यः प्रत्यगात्मा शिवोऽहम् ॥1

ना मी काया, इंद्रिये, अंतरंग
नाही नाही मी अहंकाररूप
बुद्धी वायू प्राण ना मी अपान
पैसा शेती कामिनी संतती न ।।1.1

सर्वांहूनी वेगळा मी असेच
साक्षी राहे सर्व कृत्यांस नित्य
जैसी कर्मे होत दीप-प्रकाशी
कर्मे ना तो आचरे दीप काही ।। 1.2

द्रष्टा तैसा सर्वदा मीच एक
कर्मांनी ना लिप्त होतो कधीच
आनंदाची नित्य निस्यंदिनी मी
कल्याणाचा पूर्ण गाभा असे मी ।। 1.3

आत्मा मी तो ज्यास नाही विनाश
विश्वामध्ये राहिला जो भरून
आहे मीची सर्वदा सर्वकाळ
सर्वार्न्तर्यामी शिवोऽहं शिवोऽहम् ।। 1.4

रज्ज्वज्ञानाद्भाति रज्जौ यथाहिः
स्वात्माज्ञानादात्मनो जीवभावः ।
आत्मोक्त्याहिभ्रान्तिनाशे च रज्जुः
जीवो नाहं देशिकोक्त्या शिवोऽहम् ।। 2

रज्जू भासे सर्प मन्द-प्रकाशी
येते ध्यानी चूक स्वच्छ-प्रकाशी
तैसा आत्मा भासतो जीवरूपी
अज्ञानाने भास होती मनासी ।। 2.1

जेंव्हा सांगे सद्गुरू हेचि ज्ञान
 जेंव्हा होते अंतरी आत्मज्ञान
तेंव्हा होतो दूर तो भास सर्व
बोले तोची ब्रह्म ते मीच सत्य ।। 2.2

आभातीदं विश्वमात्मन्यसत्यं
सत्यज्ञानानन्दरूपे विमोहात् ।
निद्रामोहात्स्वप्नवत्तन्न सत्यं
शुद्धः पूर्णो नित्य एकः  शिवोऽहं ।। 3

निद्रेमध्ये स्वप्नमालाचि खोट्या
जैशा येती सत्यची प्रत्ययाला
अज्ञानाची गाढ निद्रा तशी ही
आत्मज्ञानाची घडे विस्मृती ही ।। 3.1

सत् चित् आनंदा मुके जीव कोणी
मिथ्या संसारा म्हणे सत्य हाची
जैसी येता जागृती स्वप्न भंगे
तैसे होता ज्ञान; अज्ञान संपे ।। 3.2

आहे आत्मा मीच तो अद्वितीय
ज्यासी नाही कोणतेही विकार
आनंदाचा  सिंधु मी नित्य शुद्ध
बोले तोची ज्ञान होता शिवोऽहं ।। 3.3
Image result for pictures of adi shankaracharya
मत्तो नान्यत्किंचिदत्रास्ति विश्वं
सत्यं बाह्यं वस्तु मायोपक्ऌप्तम् ।
 आदर्शान्तर्भासमानस्य तुल्यं
मय्यद्वैते भाति तस्माच्छिवोऽहम् ।। 4

जेंव्हा शिष्या आकळे आत्मरूप
 बोले तोची मीच विश्वस्वरूप ।
विश्वामध्ये मीच सर्वत्र आहे
 माझ्यावाचोनी न काहीच येथे ।। 4.1

बाहेरी जे विश्व येते दिसोनी
माया सारी मूळ अज्ञान तेची
वाटे आला चंद्र पाण्यात कैसा
राहूनीही तो नभी नित्य ऐसा ।। 4.2

जैसे कोणी दर्पणी पाहतांना 
 येतो जन्मा का दुजा दर्पणी त्या ।
तैसे सारे विश्व हे रूप माझे
 जे जे पाहे सर्व ते मीच आहे ।। 4.3

आहे मिथ्या द्वैत जे ये दिसोनी
 आत्म्याठायी जे अनेकत्व दावी ।
ऐसे जाता  द्वैत सारे विरोनी
 राहे तोची पूर्ण आत्मस्वरूपी  ।। 4.4

तैसा मिथ्या सर्वदा द्वैतभाव
थेंबोथेंबी नीरची एकमात्र
चैतन्याने भाररिले विश्व पूर्ण
सर्वज्ञानी बोलतोची शिवोऽहम् ।। 4.5


नाहं जातो न प्रवृद्धो न नष्टो
देहस्योक्ताः  प्राकृताः सर्वधर्माः ।
कर्तृत्वादिश्चिन्मयस्यास्ति नाहं
कारस्येव ह्यात्मनो मे शिवोऽहम् ।। 5

जन्मा येणे, वाढणे, मृत्यु होणे
माझ्या ठायी ना कधी संभवे हे
देहाठायी राहती देहधर्म
काया वागे ती निसर्गानुसार।। 5.1
कल्याणाचा मीच गाभा सुरेख
आनंदाचा मीच आनंद थोर
आहे मीची शुद्धता शुद्धतेची
 चैतन्याचे थोर चैतन्य मीची ।। 5.2


कर्तृत्वाने लिप्त मी होत नाही
सर्वस्वाने ते अहंकाररूपी
त्याचा माझा नाचि संबंध काही
आत्मा मी तो निर्विकारी शिवोऽहम् ।। 5.3

नाहं जातो जन्ममृत्यू कुतो मे
नाहं प्राणः क्षुत्पिपासा कुतो मे ।
नाहं चित्तं शोकमोहौ कुतो मे
नाहं कर्ता बन्धमोक्षौ कुतो मे ।। 6

अस्तित्वाला आदि ना अंत माझ्या
कैसा यावा जन्म मृत्यू मला या
नाही नाही मीच प्राणस्वरूप
लागावी ती भूक कैसी तहान ।। 6.1

नाही नाही मीच चित्तस्वरूप
कैसा व्हावा ह्या मला शोकमोह
ना मी कर्ता लिप्त कैसा असेन
कैसे कैसे या मला बन्ध-मोक्ष ।। 6.2

अद्वैताचा थोर सिद्धांत ज्यात
त्या स्तोत्राचे श्लोक रत्नासमान
त्यांसी केली मंजुषा ही मराठी

अर्पे प्रेमे ही अरूता तुम्हासी

(अरूता - अरुंधती )
----------------------------------------------------
Image result for pictures of lord vishnu
 विलंम्बीनाम संवत्सर, चैत्र कृ. एकादशी / वरुथिनी एकादशी / वल्लभाचार्य जयंती . 12 एप्रिल, 2018   


।। लक्ष्मीनृसिंहपञ्चरत्नम् ।।


Image result for लक्ष्मीनृसिंह pictures
                  पाच अमूल्य रत्नांप्रमाणे पाच अमोघ श्लोक असलेले हे स्तोत्र फारच सुंदर आहे. श्री रामदासस्वामींनी मनाला जसा उपदेश केला तसाच श्री आद्यशंकराचार्यांनी केलेला हा मनोबोधच आहे.
             ज्याप्रमाणे आरशातील आपले प्रतिबिंब सुंदर दिसावे म्हणून आपण स्वतःचे मुख किंवा शरीर (म्हणजे बिंब) दागिन्यांनी सजवतो त्याप्रमाणे जीव (म्हणजेच आत्म्याचे अन्तःकरणात पडलेले प्रतिबिंब) सुंदर व्हावे असे वाटत असेल तर लक्ष्मीनरसिंहाच्या रूपाचे आपल्या मनात अनन्य भावाने ध्यान करावे असे आचार्य म्हणतात.
      
                ज्या प्रमाणे अनंतफंदीच्या `बिकट वाट वहिवाट नसावी ' ह्या फटक्यामधे (वृत्ताचे नाव फटका किंवा हरिभगिनी) प्रत्येक ओळीत 30 मात्रा असतात त्याप्रमाणे ह्याही स्तोत्राच्या प्रत्येक ओळीत 30 मात्रा आहेत. यति 8,16, 24 वर आहे. पण फटक्यामधे काही चरणांच्या जोड्यांनंतर 14 मात्रांच्या ओळींचा अंतरा असतो तसा ह्यात नाही.

(स्तोत्र म्हणतांना कुठे थांबावे हे कळण्यासाठी प्रत्येक ओळीतील ते अक्षर Bold  गडद रंगात दिले आहे.)
त्वत्प्रभुजीव-प्रियमिच्छसि चेन्नरहरि-पूजां कुरु सततं
प्रतिबिम्बालंकृति-धृति-कुशलो बिम्बालंकृतिमातनुते ।
चेतोभृङ्ग भ्रमसि वृथा भवमरुभूमौ विरसायां
भज भज लक्ष्मीनरसिंहानघ-पद-सरसिज-मकरन्दम् ।। 1
 ( प्रभु - स्वामी, अधिपती,शासक, )

मना मधुकरा भलेचि व्हावे असे वाटते तुला जरी
मन-भृंगा हे ऐक ऐक रे गोष्ट हिताची तुझ्याच ही
जीव असे तव मालक बाबा समजुन घे हे सत्य उरी
जीव सुखी तर सुखीच तू रे विसरु नको ही मेख खरी ।। 1.1

जीव असे तो परमात्म्याची चैतन्याची एक छबी
उमटे अन्तःकरणी जी रे प्रतिबिंबात्मक रूप धरी
दर्पणि दिसण्या आकर्षक छबि मुखास सजवी कुशल कुणी
घालुन नाना अलंकार ते देहावरती योग्य रिती  ।। 1.2

म्हणुनी भजता अनन्य भावे बिंबरूप त्या नरसिंहा
ध्याता होतो ध्येयरूप रे सोऽहं येते अनुभवता
मना माझिया कल्याणाची मनी कामना तुला जरी
शरणचि जावे नरहरिसी त्या धावा त्याचा नित्य करी

मना- मधुकरा फुका फिरसि का  निरस अशा ह्या संसारी
मरुभूमी ही इथे न मधु रे व्यर्थ गुंजना तू न करी
लक्ष्मीनरसिंहाच्या पाव पदकमलांची कास धरी
अनुपम सुख-मधु मिळेल तुजला तृप्त करे जो जन्मभरी ।। 1.3

Image result for लक्ष्मीनृसिंह pictures


शुक्तौ रजत-प्रतिभा जाता कटकाद्यर्थ-समर्था चेद्
दुःखमयी ते संसृतिरेषा निर्वृतिदाने निपुणा स्यात् ।
चेतोभृङ्ग भ्रमसि वृथा भवमरुभूमौ विरसायां
भज भज लक्ष्मीनरसिंहानघ-पद-सरसिज-मकरन्दम् ।। 2
(शुक्तिः - शिंपला, रजत-प्रतिभा - चांदीचा/ चांदीच्या रुपयांचा आभास, निर्वृति - संतृप्ति, प्रसन्नता, सुख, आनंद )      

पुळणीवरती दुरून दिसती  शिंपा चमचम रुप्यासमा
चांदीचे परि रुपये तेची  देउन सोने मिळेल का?
संसारासी तसे समजसी  आनंदाचा खजिना हा
येती रोरावत आपत्ती  माथी दुःखाची छाया ।। 2.1
( पुळण- समुद्रकिनारा किंवा त्यावरील रेती, वाळू )
मना- मधुकरा फुका फिरसि का   निरस अशा ह्या संसारी
मरुभूमी ही इथे न मधु रे मकरंदाची आस धरी
लक्ष्मीनरसिंहाच्या पाव पदकमलांची कास धरी
अनुपम सुख-मधु मिळेल तुजला तृप्त करे जो जन्मभरी ।। 2.2

Image result for लक्ष्मीनृसिंह pictures
आकृति-साम्याच्छाल्मलि-कुसुमे स्थलनलिनत्व- भ्रममकरोः
गन्धरसाविह किमु विद्येते विफलं भ्राम्यसि भृशविरसेऽस्मिन् ।
चेतोभृङ्ग भ्रमसि वृथा भवमरुभूमौ विरसायां
भज भज लक्ष्मीनरसिंहानघ-पद-सरसिज-मकरन्दम् ।।3

काटेसावर फुलता भासे कमळे ही तर भूवरची
मनभृंगा त्या रंगरुपाला भुलुनी जाशिल जर जवळी 
सुवास कुठला, मधही कुठला भ्रमनिरास होईल मनी
व्यर्थचि जाईल गुंजारव त हिंपुटि होशिल घे ध्यानी ।। 3.1

मना- मधुकरा फुका फिरसि का  निरस अशा ह्या संसारी
मरुभूमी ही इथे न मधु रे मकरंदाची आस धरी
लक्ष्मीनरसिंहाच्या पाव पदकमलांची कास धरी
अनुपम सुख-मधु मिळेल तुजला तृप्त करे जो जन्मभरी ।। 3.2
Image result for लक्ष्मीनृसिंह pictures
स्त्रक्चन्दन-वनितादीन्विषयान्सुखदान्मत्वा  तत्र विहरसे
गन्धफली-सदृशा ननु तेऽमी भोगानन्तरदुःखकृतः स्युः ।
चेतोभृङ्ग भ्रमसि वृथा भवमरुभूमौ विरसायां
भज भज लक्ष्मीनरसिंहानघ-पद-सरसिज-मकरन्दम् ।। 4
(गन्धफली - चाफा )
( चाफ्याला षट्पदातिथि किंवा भृङ्गमोही  असे म्हणतात म्हणजे भुंगे अतिथीप्रमाणे त्याच्याकडे धाव घेतात. पण त्याच्या गंधाच्या सेवनाने भुंग्यांना मोह म्हणजे मूर्छा येते. किंवा नुसत्या त्याच्या स्पर्शानेही ते मरतात असे म्हणतात.)
अत्तर परिमल, नाना द्रव्ये चंदनलेप सुखावह ते
कमनीयचि त्या ललना सुंद मना मानुनी खरी सुखे
रमून जाशिल उपभोगात घात तुझा लिहिलाचि असे
चाफा असला सुंदर गंधि  मूर्च्छा भ्रमरासी येते ।। 4.1

मना- मधुकरा फुका फिरसि का  निरस अशा ह्या संसारी
मरुभूमी ही इथे न मधु रे मकरंदाची आस धरी
लक्ष्मीनरसिंहाच्या पाव पदकमलांची कास धरी
अनुपम सुख-मधु मिळेल तुजला तृप्त करे जो जन्मभरी ।। 4.2

Image result for लक्ष्मीनृसिंह pictures

तव हितमेकं वचनं वक्ष्ये शृणु सुखकामो यदि सततं
स्वप्ने दृष्टं सकलं हि मृषा जाग्रति च स्मर तद्वदिति ।
चेतोभृङ्ग भ्रमसि वृथा भवमरुभूमौ विरसायां
भज भज लक्ष्मीनरसिंहानघ-पद-सरसिज-मकरन्दम् ।। 5

मना मधुकरा ऐकुन घे रे बोल हिताचे दोन तुझ्या
जरी निरंतर सौख्य मिळावे असे वाटते सतत तुला
जागे होता जसे संपते स्वप्नांचे ते राज्य वृथा
तसे समज रे सुख वैभव हे स्वप्न तुझे रे हो जागा ।। 5.1

मना- मधुकरा फुका फिरसि का  निरस अशा ह्या संसारी
मरुभूमी ही इथे न मधु रे मकरंदाची आस धरी
लक्ष्मीनरसिंहाच्या पाव पदकमलांची कास धरी
अनुपम सुख-मधु मिळेल तुजला तृप्त करे जो जन्मभरी ।। 5.2

प्रवीण-जाया अरुंधतीने रत्ने पाच अलौकिक ही
मराठमोळ्या कनककोंदणी जडवुन केला हार सही
रत्नहार हा असे अलौकिक  कंठी शोभे कुणासही

चोरुन नेता कुणी तयासी नगास नग तैसा राही
------------------------------------------------------------------