लोकमानसाचे सूक्ष्म अवलोकन करून, रंजल्या गांजलेल्यांचे दुःख जाणून घेऊन ते शब्दबद्ध करणं एकवेळ सोपी गोष्ट आहे. पण मानसिक, शारिरीक दुबळेपण, विकलता आलेल्या, मानसिक आसरा शोधणार्‍या अशा सर्व जणांना आपलं समजून, त्यांचं दुःख आपलच आहे असं मानून त्यांना एक आशेचा प्रकाश देणारे हे संतच असू शकतात. जीवन संपत आलं तरी मार्ग न सापडून भरकटणारया असंख्य मनांना आद्य शंकराचार्य दिलासा देतात. त्यांच्या झालेल्या सर्व चुका ह्या स्वतःवर आरोपित केल्याने वाचकाला आचार्य हे आपल्यासारखेच समानदुःखी वाटतात. म्हणुनच आचार्यांनी केलेला उपदेश मनाला पटतो.
आपल्याला अनेक चांगली कामे करावीत असे वाटत असते. प्रत्यक्षात मात्र दरवेळेस आपण काहीना काही कारण शोधून काढतो आणि ते काम पुढे ढकलतो. वर्षानुवर्षे लोटल्यावर आपल्याला खंत वाटत राहते की अशी कितीतरी महत्वाची कामे आपण टाळत राहिलो. नको त्या कामांना प्राधान्य देऊन हवी ती कामे हातची सुटून गेली.
सामान्य माणसाच्या मनातील हीच खंत आद्य शंकराचार्यांनी आपल्या स्तोत्रात व्यक्त केली आहे. ह्या स्तोत्रातील चौथ्या श्लोकात आचार्यांनी स्वतःच्या वार्धक्याचा केलेला उल्लेख वाचून हे आद्य शंकराचार्याँचे स्तोत्र नाही असे अनेकांचे मत आहे. परंतु संपूर्ण स्तोत्रातच त्यांनी लोकांचे दोष स्वतःवर आरोपित करूनच हे स्तोत्र लिहिले आहे हे लक्षात घेतले पाहिजे.
श्रद्धाहीन लोकांची दयनीय स्थिती वर्णन करतांना त्यांना प्रेमाने हाही दिलासा दिला आहे की, ``बाबांनो आत्तापर्यंत जीवनातील मोहामुळे तुम्हाला देवाची आठवणही जरी झाली नसेल तरी आता त्या शिवाला शरण जा. तो तुमचा आव्हेर करणार नाही. तो दयाळू आहे तोच तुमचं रक्षण करेल.''
(वृत्त-स्रग्धरा, अक्षरे-21,गण- म र भ न य य य)
आदौ कर्मप्रसङ्गात्कलयति कलुषं मातृकुक्षौ स्थितं मां
विण्मूत्रामेध्यमध्ये क्वथयति नितरां जाठरो जातवेदाः।
यद्यद्वै तत्र दुःखं व्यथयति नितरां शक्यते केन वक्तुं
क्षन्तव्यो मेऽपराधः शिव शिव शिव भोः श्री महादेव शंभो।।1
अमेध्य – अपवित्र
आईच्या गर्भकोशी मजसि बसविले पूर्व कर्मादिकांनी
विष्ठा मूत्रा सवे मी उदरी घुसमटे पोळितो जाठराग्नी
तेथे ही सर्व दुःखे छळति मज अती काय सांगू शके मी
केली पापे किती मी शिव शिव शिव हे शंकरा घाल पोटी।।1
बाल्ये दुःखातिरेकान्मललुलितवपुः स्तन्यपाने पिपासा
नो शक्तश्चेन्द्रियेभ्यो भवगुणजनिता जन्तवो मां तुदन्ति।
नानारोगादिदुःखाद्रुदनपरवश: शंकरं न स्मरामि
क्षन्तव्यो मेऽपराधः शिव शिव शिव भोः श्री महादेव शंभो।।2
होतो मी बाळ जेंव्हा लडबडलि तनू, घाण शी शू मधेची
झालो व्याकूळ मी रे परवश मजला लागली भूक पोटी
आईच्या दुग्धपाना अधिर अति मला अन्य जाणीव नाही
सृष्टीधर्माप्रमाणे उपजति किति हे जीवजंतू कृमी ही।।2.1- -
नाही शक्तीच गात्री बघुनि मजसि ते चावले दुःखदायी
रोगांनी ग्रस्त झालो रडत बसलो दुःख आवेग भारी
नाही चित्ती तुझे रे स्मरण कधि मला जाहले पुण्यदायी
केली पापे किती मी शिव शिव शिव हे शंकरा घाल पोटी।।2. 2
प्रौढोऽहं यौवनस्थो विषयविषधरैः पञ्चभिर्मर्मसन्धौ
दष्टो नष्टो विवेकः सुतधनयुवतिस्वादसौख्ये निषण्णः।
शैवीचिन्ताविहीनं मम हृदयमहो मानगर्वाधिरूयं
क्षन्तव्यो मेऽपराधः शिव शिव शिव भोः श्री महादेव शंभो।।3
निषण्ण – आसीन,आश्रित,सहारा दिया हुवा,खिन्न,कष्टग्रस्त
शब्दस्पर्शादिगंधासह रस अजुनी पाचवे रूप हेची
भासे हे सौख्यदायी विषय वरिवरी; सर्प पाची विषारी
येता तारुण्य देही मजसि डसति हे निर्दयी प्राणघाती
त्याने माझ्या विवेका डसुनि कडकडा घात केलाच अंती।।3.1
पैसा पत्नी मुलांचे सुख अनुभविता गुंतलो त्यामधे मी
गेलो ताठून गर्वे मजसि अति रुचे मान सन्मान लोकी
शंभो हे शंकरा रे तव पद कमले चिंतिली ना मनी मी
केली पापे किती मी शिव शिव शिव हे शंकरा घाल पोटी।।3.2
वार्धक्ये चेन्द्रियाणां विकलगतिमतिश्चाधिदैवाधितापैः
पापै रोगैर्वियोगैस्त्वनवसितवपुः प्रौढिहीनं च दीनम्।
मिथ्यामोहाभिलाषैर्भ्रमति मम मनो धूर्जटेर्ध्यानशून्यं
क्षन्तव्यो मेऽपराधः शिव शिव शिव भोः श्री महादेव शंभो।।4
येता वार्धक्य देहा; तनु-मन-मतिची शक्ति गेली निघोनी
तापांनी पोळतो मी त्रिविध भयकरी आधिदैवादिकादि
रोगांनी ग्रस्त काया, प्रियजन नसती द्यावया साथ अंती
आता कोणी पुसेना, लव ही दबदबा ना जनी ये दिसोनी।।4.1
खोट्या मोहामधे मी अति भरकटलो लोभ चित्ता न सोडी
पापांनी घेरिले या क्षणभर तुजसी आठवू ना शके मी
झाली दैना जिवाची तगमग हृदयी, दीन दुःखी अती मी
केली पापे किती मी शिव शिव शिव हे शंकरा घाल पोटी।।4.2
नो शक्यं स्मार्तकर्म प्रतिपदगहनप्रत्यवायाकुलाख्यं
श्रौते वार्ता कथं मे द्विजकुलविहिते ब्रह्ममार्गे सुसारे।
नास्था धर्मे विचारः श्रवणमननयोः किं निदिध्यासितव्यं
क्षन्तव्यो मेऽपराधः शिव शिव शिव भोः श्री महादेव शंभो।।5
नाही रे शक्य शंभो मज जटिल अशी स्मार्त कर्मे कराया
प्रायश्चित्ते चुकांसी मजसि भिवविती क्लेश काया मनाला
नाही वा गंधवार्ता चुकुन हि मजला श्रौत कर्मादिकांची
नेती जी ब्रह्ममार्गी सहज द्विजकुळा मोक्षसोपान होती।।5.1
नाही धर्मात गोडी श्रवण मनन ना चिंतनी चित्त नाही
बुद्धीला चंचला या मग तव पदिचा ध्यास लागे कसाची
झालो उद्विग्न चित्ती पळभर मजला ना मिळे सौख्य शांती
केली पापे किती मी शिव शिव शिव हे शंकरा घाल पोटी।।5.2
स्नात्वा प्रत्यूषकाले स्नपनविधिविधौ नाहृतं गाङ्गतोयं
पूजार्थं वा कदाचिद्बहुतरगहनात्खण्डबिल्वीदलानि।
नानीता पद्ममाला सरसि विकसिता गन्धपुष्पं त्वदर्थं
क्षन्तव्यो मेऽपराधः शिव शिव शिव भोः श्री महादेव शंभो।।6
प्रातकाळी उठोनी करुनि विमल हा देह स्नानादिकानी
नाही गंगोदकाने तुजसि शशिधरा स्नान मी घातिलेची
पूजेसी बिल्वपत्रे नच कधि खुडली जाउनी घोर रानी
हारासी गुंफिले ना विकसित कमळे आणुनी वा जळीची।।6.1
वाहूनी गंध-पुष्पे तुजसि न पुजिले शंकरा मी कधीही
केली पापे किती मी शिव शिव शिव हे शंकरा घाल पोटी।।6.2
दुग्धैर्मध्वाज्ययुक्तैर्दधिसितसहितैः स्नापितं नैव लिङ्गं
नो लिप्तं चन्दनाद्यैः कनकविरचितैः पूजितं न प्रसूनैः।
धूपैः कर्पूरदीपैर्विविधरसयुतैर्नैव भक्ष्योपहारैः
क्षन्तव्यो मेऽपराधः शिव शिव शिव भोः श्री महादेव शंभो।।7
नाही पंचामृताने तुजसि सुखविले स्नान घालून रे मी
लावोनी चंदनाची उटि तुजसि शिवा पूजिले ना कधी मी
नाही ओवाळिले मी सुखद परिमले धूप दीपादिकांनी
नाही मी पूजिले रे तुजसि प्रिय अशा धोतर्‍याच्या फुलांनी।।7.1
नाही वा स्वर्णमुद्रा, धन तव चरणी अर्पिले शूलपाणी
वृक्षांची पक्व ऐशी रसरशित फळे वा पंचपक्वान्न काही
नैवेद्या अर्पिली ना तुजसि शिवप्रभो प्रेमभावे कधी मी
केली पापे किती मी शिव शिव शिव हे शंकरा घाल पोटी।।7.2
ध्यात्वा चित्ते शिवाख्यं प्रचुरतरधनं नैव दत्तं द्विजेभ्यो
हव्यं ते लक्षसंख्यैर्हुतवहवदने नार्पितं बीजमत्रैः।
नो तप्तं गाङ्गतीरे व्रतजपनियमै रुद्रजाप्यैर्न वेदैः
क्षन्तव्यो मेऽपराधः शिव शिव शिव भोः श्री महादेव शंभो।।8
विद्वानांसी दिले ना धन विपुल कधी आठवोनी शिवासी
नाही मी लक्षवेळा अविरत जपिले बीजमंत्रास चित्ती
वा नाही आहुती त्या स्मरुनि तुज शिवा अर्पिल्या यज्ञकुंडी
गंगातीरी न केले व्रत जप नियमा रुद्रपाठा कधी मी।।8.1
नाही उच्चारिले त्या अति गहन अशा वेदमंत्रास रे मी
केली पापे किती मी शिव शिव शिव हे शंकरा घाल पोटी।।8.2
स्थित्वा स्थाने सरोजे प्रणवमयमरुत्कुण्डले सूक्ष्ममार्गे
शान्ते स्वान्ते प्रलीने प्रकटितविभवे ज्योतिरूपे पराख्ये
लिङ्गज्ञे ब्रह्मवाक्ये सकलतनुगतं शङ्करं न स्मरामि
क्षन्तव्यो मेऽपराधः शिव शिव शिव भोः श्री महादेव शंभो।।9
मूर्ध्नीच्या पद्मकोशी प्रणवमयचि हो प्राणवायू जिथेची
ऐशा त्या ब्रह्मरन्ध्री कधिहि न मन हे स्थापिले सूक्ष्ममार्गी
जेथे एकाग्र होता मन प्रशमित हे, होतसे ब्रह्म प्राप्ती
त्याचे ते ज्योतिरूपी विभव प्रकटते सांगण्या मूक वाणी।।9.1
ऐशा त्या ब्रह्मतत्त्वी तुजसि कधि न मी पाहिले लिंगरूपी
केली पापे किती मी शिव शिव शिव हे शंकरा घाल पोटी।।9.2
नग्नो निसङ्गशुद्धस्त्रिगुणविरहितो ध्वस्तमोहान्धकारो
नासाग्रे न्यस्तदृष्टिर्विदितभवगुणो नैव दृष्टः कदाचित्।
उन्मन्यावस्थया त्वां विगतकलिमलं शङ्करं न स्मरामि
क्षन्तव्यो मेऽपराधः शिव शिव शिव भोः श्री महादेव शंभो।।10
अंगी दाही दिशांचे वसन तुजवरी, चित्ति ना मोह काही
शंभो निःसंग तूची त्रिगुणविरहिता लिप्त नाही गुणांनी
भक्तांचा मोहरूपी सहजच करिसी तूच अंधार दूरी
घाली पद्मासनासी, वळवुन तव ही शांत नासाग्र दृष्टी ॥10.1
ऐसे हे सौम्य भारी स्वरुप तव शिवा सात्विकी पारदर्शी
जाणीते जे जगीचे सकल गुण महा विश्वकल्याणकारी
नाही मी पाहिले रे कधि मम हृदयी जे सुखावे मनासी
शंभो ध्यानस्थ रूपा स्मरत न कधिही साधली उन्मनी मी ॥10.2
वाटे अंगी कली ये अवगुण असले सोडिले ना कधी मी
ऐसा मी रे करंटा त्यजुनि तव पदा राहिलो पापबुद्धी
विश्वेशा कंठनीला अशुभ-हर शिवा धूर्जटे चंद्रमौली
केली पापे किती मी शिव शिव शिव हे शंकरा घाल पोटी।।10.3
(वृत्त- शार्दूलविक्रीडित,गण- म स ज स त त ग)
चन्द्रोद्भासितशेखरे स्मरहरे गङ्गाधरे शङ्करे
सर्पैर्भूषितकण्ठकर्णविवरे नेत्रोत्थवैश्वानरे।
दन्तित्वक्कृतसुन्दराम्बरधरे त्रैलोक्यसारे हरे
मोक्षार्थं कुरु चित्तवृत्तिमखिलामन्यैस्तु किं कर्मभि।।11
केली धारण मस्तकी शशिकला तैसीच भागीरथी
कानी कुंडल सर्पराज डुलती कंठी भुजंगावली
ओके आग ललाट-नेत्र तिसरा जाळी अनंगास ही
केले हे गजचर्म धारण कटी ऊंची महावस्त्र की।।11.1
आहे सारस्वरूप श्रेष्ठ तिनही लोकात जो निश्चिती
जो कल्याण करी निरंतर जगी विश्वेश तो एकची
मोक्षाची दृढ आस लागलि जया एकाग्र चित्ता करी
ठेवोनी मन शंकरा चरणी रे बाकी वृथा सर्वही।।11.2
किं वाऽनेन धनेन वाजिकरिभिः प्राप्तेन राज्येन किं
किं वा पुत्रकलत्रमित्रपशुभिर्देहेन गेहेन किम्।
ज्ञात्वैतत्क्षणभङ्गुरं सपदि रे त्याज्यं मनो दूरतः
स्वात्मार्थं गुरुवाक्यतो भज भज श्रीपार्वतीवल्लभम्।।12
प्रासादी झुलती कितीक गज हे वार्‍यासमा अश्वही
झाले प्राप्तचि राज्यभोग सगळे त्याने मिळे कायची?
पत्नी, पुत्र, हितैषि हे क्षणिक रे जाणून घे मानसी
आहे देहहि नाशवंत मनुजा लक्ष्मी, सुखे, राज्यही ।।12.1
जैसा सूर्य दिसे जळी परि नसे पाण्यात तो स्वल्पची
तैसा देहि, गृही सदा असुनही तू वेगळा त्यातुनी
घेई जाणुनि बोध हा मनि तुझ्या केला गुरूने तुला
जाई पार्वतिवल्लभास शरणा आत्मोन्नती साधण्या।।12.2
आयुर्नश्यति पश्यतां प्रतिदिनं याति क्षयं यौवनं
प्रत्यायान्ति गताः पुनर्न दिवसाः कालो जगद्भक्षकः।
लक्ष्मीस्तोयतरङ्गभङ्गचपला विद्युच्चलं जीवितं
तस्मान्मां शरणागतं शरणद त्वं रक्ष रक्षाधुना।।13
जाणार्‍या दिवसा सवेचि सरते आयुष्य हे सत्वरा
कोठे यौवन जाय ते निघुनि रे कोणा कळे ना पुन्हा
गेला तो क्षण नाचि ये परतुनी; हा काळ खाई जगा
लाटा या उठती क्षणात विरती लक्ष्मी तशी चंचला।।13.1
जाई वीज क्षणात ती चमकुनी आयुष्य तैसेचि वा
आहे जीवन एकची बुडबुडा जाई लया तत्क्षणा
हे जाणूनि शिवा तुला शरण मी; त्राताच तू एकला
देई तू अभयास दीन मज या धावूनि ये रक्षणा।।13.2
(वृत्त - मालिनी,गण - न न म य य, यति-8,7)
करचरणकृतं वाक्कयजं कर्मजं वा
श्रवणनयनजं वा मानसं वाऽपराधम्।
विहितमविहितं वा सर्वमेतक्षमस्व
जय जय करुणाब्धे श्री महादेव शम्भो।।14
( विहित- कलेले काम )
घडुनि सहजि गेले पाप हातून माझ्या
अनुसरलि पदे ही दुष्ट वाटा जगाच्या
नयन श्रवण वाचा यांनि केल्या चुका ज्या
अनुचित मनि आले त्रासदायीच माझ्या।।14.1
घडुनि सहजि गेले पाप हातून माझ्या
अनुसरलि पदे ही दुष्ट वाटा जगाच्या
नयन,श्रवण,वाचा यांनि केल्या चुका ज्या
अनुचित मनि आले त्रासदायीच माझ्या।।5.1
उचित अनुचिताचे भान ना ठेविले म्या
भरकटतचि गेलो मी चुकोनी पथाला
मजकडुनि जहाले पाप वा पुण्य जे का
करि मजसि क्षमा तू दीनबंधो कृपाळा ।। 14.2
----------------------------------------
